Wednesday, August 1, 2007

Irulla

Khawvel chanchinthar an ziah na ah“globalization” a tel apiang in , keini pawh in “Bangalore” kan nei ve alawm tiin rilru ah, mi hnung lutuk ah kan kal bik lo e, tihna a awm a. Ani tak a, khawvel hmun dang a thil thar leh an chin thar ang chi te chu Bangalore a kal chuan , an lo awm ve ta zel emaw tih theih tur in , a lo awm a. India ram chanchinbu lar ho lah chuan “Bangalore” lam enge maw ri hlek chu, chanchin tha ani emaw, tha lem lo ani emaw, an lo tar lang cham chi bawk a.chu ta chhap ah, information technology(IT) company ho in an sum hmuh zat te , an hlawk na te , tarlan ani reng bawk a. khawtlang nun lam chhui bing tu te lah in ‘ IT’ than chak viau lai leh, thalai te , an nu leh pa te an kum ang rual vel an nih lai a an hlawh let fe an hlawh vang hian , Indian society ah joint family(chhungkua a in khat a awm khawm teuh) hi a ti tlem tial tial nge, a ti pung zawk tiin zawhna an han in zawt a. sum la lut thei fapa/tupa an lo awm chuan chhungkua a nu leh pa mai bak ah , pi leh pu te pawh in an belh alo tul a, chu vangin , hindu joint family hi ati thar leh zawk ti te in an ziak hmuh tur a awm nual mai. Mahse kan ngaihtuah ve na mai mai ah chuan, tunhma hindu joint family ah khan tunge rorel tu ni anga? Tun a Bangalore vel a hindu joint family an tih ang ah hian chhungkua ah tu thu nge an ngaih chan ang aw? Tunhma anga putar kum 80 aia upa, joint family a rorel tu ang kha chu ani tawh lo mai awm mange aw!!!!! tihna rilru ah chuan a awm a. Mahse globalization an sawi a , chanchinthar lam a lang khat ve tak,an chenna atanga Bangalore hla vak bik si lo, mahse hmun dang a thalai te hlawh a pun thur thur lai a, an rilru leh khawsak dan chhut chuan, kum 1947 hma lam pang khawvel ah an la cheng em ni? Tih theih tur ,“globalization” in a tih danglam vak chuang loh leh a la sawi thlen phak lutuk loh, an nun dan pawh la ngai reng thung si hi melh ve reng reng ila.

Irulla chu latin- tawng ni lo in, tribal hnam khat hming ania. Denkanikottai ram ngaw hnaih a cheng ho te ka hmu ve tawh a ,an awm na ho hi tlangram ni ve in , mizoram nen chuan sik leh sa lam ah in ang ve tak ani.

Mizoram lam ah scheduled tribe certificate lak dawn chuan, dil na kan ziak a, a hnu lawk ah kan la chhuak nghal mai zel a. kha tiang kha alo ni lo a , an chenna ram ah hi chuan, scheduled tribe (ST)certificate la chhuak tur chuan , kum 1970 hma lam a , an chhung te school a an hming an ziah luh in eng hnam ang in nge an in chhal,tih te , registration department ah an chhungte/thlah tu ten eng ang in nge an hming an ziah tih te ,an han zawt kual vak a, tribal rau rau zing ah pawh , irrula tan chuan ,engmah record mumal nei ta lo chu han phawrh ngaihna kha awm miau hek lo le, an takam chem bo din ta mai mai thin ni ta ber in ka hria.

Mahse ST certificate kha , alo hlu fu mai. Hostel ah man chawi lova an awm theih phah na alo nia. Tlem a fing leh vannei deuh ten sawrkar hna hmuh nan an lo hmang bawk a.sawrkar hna hmuh na awlsam zawk anih miau avang in certificate lem leh a dik lo apek te chu hlawk nan a hmang an lo awm ve zel a. hei vang hian an lo fimkhur em em phah mai kha alo ni a. Irulla certificate hmang a sawrkar hna hmuh phah na anih chuan , a lei tu tan chuan sum lam pang sen pawh uih awm lohna chin a awm ani ve mai thei e.mahse a irulla tak tak zawk chuan ,a ST certificate kha , hostel ah luh phah nan te an lo hman theih tawh avang leh ST certificate nei ho tan forest department in loan a pung tlem zawk a , alo hmuh sak tawh avang in,a tangkaina an hre ve tan tawh a.

Tichuan document nei miah lo leh record nei miah lo , schedule tribe ni ve si hi , engtin nge ST certificate chu pek theih tak ang? An thla la vek ila, an in chhun kual dan leh an thlah tu te ziak in dah vek ila,statement la bawk ila, record ah chuan kan fihlim thei em ang chu maw? Tiin ruahman na kan siam a. village administrative officer(VAO) leh revenue inspector hmang in thla lak leh statement lak vel chu kan ti zo ta mai, khawi ah nge a certificate pe tu tur khan a mihring a te a hmuh ang ? tih ah buai na a awm leh , forest guest house hnai ber an rawn thlen theihna tur ah rem kan ruat ta ngawt a, a rawn kal phak tur a rin khua te kan han hriat tir lawk vek a, ti chuan forest guest house lam pan chuan a tiam ni ah chuan kan han in hawl chhuak ta ani.An thlalak leh anmahni hmel in mil te chu , a mipui kha a ni ngei em? Tiin kan han zawt fiah leh a, tichuan ST certificate chu kan pe ta a. kan han sem zawh fel meuh chuan chaw hnu her daih alo ni tawh a, mahse irulla ho chuan forest guest house chu kal san an la tum chuang bawk si lo, han zawh chian chuan, forest guest house atang khan ramngaw kha chu hnai te tak tak alo ni tawh a, sai an hlauh avangin chaw hnu her ah chuan haw an ngam lo kha alo ni a.
Irulla te din hmun ngaihtuah hi chuan in mizoram lam ah te awlsam tak a ST certificate kan nei thei hi chu kan vannei hle in ka hria.

Irulla te awm na khua hmuh ve reng reng duh vang in nikhat dang leh chu kan han in hawl chhuak leh a. forest reserve area a cheng an nih avang leh sai a hlauhawm deuh thin avang in chaw hnu her a let leh hman tur in zing kar hma deuh hlek ah kan phek chhuak a. Ramngaw kar a kan tlan zel lai chuan hmun khat lai ah hian dil hi alo tling pam mai a. a kam vel ah te chuan sai ke hniak hi a awm thluah mai a.zing lam leh tlai lam ah sai hian a rawn tlawh thin alo nia , an “sai sih” ve tihna anih chu. Tin, a ramngaw awm na hi khawpui hnaih viau e ti lo chuan thingkung lian pui pui a la awm khup mai a. a ram a ruahtui tla a tlem em avangin hetiang a lian a thang tur chuan kum tam tak a duh dawn ani tih a hriat theih reng mai a.kan kal pui pakhat forest ranger chu eng vang a mihring kut hnu lang vak lova hetiang ram ngaw tha ala awm theih? Kan tih chuan ani chuan, “a ram ngaw hi veerappan a area chhung ania, tin naxalite ho in tunhma deuh chuan tawm ruk nan an hmang thin bawk a, chuvang in forest official te leh pawn lam mi te hi a ram ngaw ah hian an lut ngam lova, chuvang chuan a tlawh tu an tam lo em atin ani” tiin min chhang a. kan ngaihtuah let a, tualthat leh nun rawnna sawi mawi na ni lovin, veerappan a khan a tum reng vang ni lo in, ram ngaw hum halh tu tha tak alo ni reng mai!!!!! Tih na rilru ah chuan a rawn lang zawk a. a ram ngaw a thil nung awm zawng zawng kha hlawm khat anga chhut phei chuan , a ramngaw khan a nun chhoh zel na tur kha ‘sandal wood’ in veerappan a hnen ah a lei’ tih theih tur ani.he mi ngaihtuahna nem nghet tu tur chuan vawi khat fishery department office a kan len tum in tamil nadu a fresh water fish (tuipui tui al ni lo, ruah tui in a chawm tui hova sangha awm) lian deuh deuh te a lem an tar zing a mi, a lian ber mai chu kawk in “heng sangha hi khawnge tunah ala awm?” tiin ka zawt a, chutah pawh chuan fishery department official te chuan ,” veerappan a area ram ngaw ho ah chauh hmuh tur an awm tawh” tiin min chhang.

Chutia veerappan chanchin vel sawi a kan tlan zel lai chuan irulla ho khua chu kan thleng ve der mai a. an khua a motor tlan lut ta chu an rawn pungkhawm nghal vat mai a. sawrkar in IAY(indira awaz yojana) scheme atang in , in a lo sak sak thluah mai a. a then te chu ramngaw ril zawk lam atanga in sak sak hmang a an rawn thlem chhuah te an lo nia. An in chhung chu kawng khar atanga dak in kan en thuak thuak a, neih hi an nei mawlh lo mai a,neih loh kha an thil neih ngah ber niin a lang, an thawm hnaw hak bang kil a hrui a an khai bak chu, chaw chhum na bungrua tlem a zawng ani mai a. an in bang ah chuan tamil movie star , Rajnikant ,vijay, sneha leh hindu pathian lem te bang ah chuan an tar a.Radio tak ngial pawh pakhat mah ka hmu lo. An khua hmun awl lai deuh ah chuan pa ho an rawn in hawr khawm a, kawr lum pawp deuh sir siar tawh leh kekawr bul bal ve ang reng tak mai an ha hlawm a. tin, an lu chu puan in an tuam vek bawk a, diar khim ti a kan sawi ang hian.

Thli thawt zawng a an rim a nam hak hak thin avang chuan,an khaw piah lawk a lui te luang chu kawk chung in, tamil tawng in thiam ang tawk in kan bia a;
“nitin inbual thin engzah nge awm?”
An ngawi thap mai.
“kar tin inbual thin ve thung le?”
An la tawng chhuak vak lo.
“thla khat a vawi khat tal inbual thin zawng”
An thum ta hak mai, ban in phar tir pawh in thla khat a vawi khat inbual zat zat chuan –majority an la chiang ngang mai.

Tin, IAY scheme ah hian in sak reng reng chu ,toilet sak tel ngei ngei tur anih avang in eng zah chiah in nge toilet chu hmang, tih kan zawh pawh chuan, tumah hmang duh an lo awm lova. Ka pa pawh in a hmang lova, ka pu pawh in a hmang lova, an dam loh chhen kan hre chuang lo, tih tan in an tang tlat mai a.toilet room han en te khan , an hnathawh na bungrua dah nan te a then in an hmang a, a then in a bang kha tlem a ti zau in eirawng bawl nan te an hmang daih mai a. toilet chu a awm a, mahse hman a tul na an hre hran lo.

Mizoram nen a teh khin chuan faina lam ah “awareness” kan in neih that hleih khawp in ka hria. Faina (sanitation) chung chang ah mawlh mai hian kan sawi vul chuk lem lo na a, kan zosapte min zirtirna a fak awm ani. Engtin nge kan rilru ram an lak theih em em dan hi aw!!!! tih vawng vawng a awl ani.Irulla chu sawi loh south India thingtlang lam ah hian mahni in a toilet nei lo hi a tam zawk an ni thin a. in an sak in an –plan ah a tel lo emaw tih tur hian , concrete in lian ve tak tak te pawh hi toilet nei lo hi a awm leh tlat mai thin a. an ngaihtuah na ah chuan , mahni in hnaih a toilet awm hrim hrim , a thianghlim lo ti te in a then khat chuan min hnial bawk a.TSC(total sanitation campaign) hnuai ah sawrkar lam atang chuan toilet chu a sak theih mai a, statistics ah an han tar lang a, kum khat ah in chuti zah ah chuan toilet sak ani (individual latrine) tiin an han pho lang at mai a. number ringawt en tan chuan sawrkar hlawh tlin na dang leh ani e tih theih mai tur ania. Amah erawh chu toilet sak tluk zet a pawi mawh , toilet sak sak ho rau rau zing ah khan , engzah chiah in nge hmang zui ta tak tak? Tih hi zawhna lian tak awm thei ani a.khaw khat a toilet hman ngai miah loh na ah chuan a mihring te han kawm kual ila, toilet tih hming sawi rik ngawt pawh in ;, mizoram a man tlawm zawk leh a rem ang ang a kan sak hram hram ang hi a ni ve tawh lova, an ni chuan cement concrete nen a sum sen tam tur zia ringawt in an hisap ve thung a!!! toilet hman a that na leh, a tul na , mi rilru a tuh hi toilet sak tawp ai pawh a thil harsa zawk ani a. mizoram ah kan zosapten hetiang lam a kan rilru min hneh theih dan hi ropui tak ani.kan hnam tan chuan , kan za vai a kan chhawr tlan “chanchintha” a niin ka hria.

Total sanitation campaign(TSC) ah chuan hetiang a mi rilru hmin theih nan hian , a hran in sum dah a awm a, IEC (information education communication) tiin an vuah a. he mi sum hman dan tur ah hian sawrkar chuan guideline a dah zalen(flexible) ang reng khawp mai a. a chhan chu hnam hrang hrang leh culture hrang hrang ten an mahni suk thlek mil zel a an hman theih nan atih vang ani a. hmun then khat ah chuan , sanitation lam pang kaih hnawih hla te cassette in a thlawn in an sem a, restaurant leh mipui pun khawm na tur ah te an zai tir a, then khat ah chuan poster te leh wall painting te mipui zir tir nan an siam a. hman ni chu youtube.com ah youthicon ho kolasib a an zai lai an dah hi ka en ve a, a screen vei lam pang sir ah chuan TSC tih alo in ziak kalh mai a, IEC sum hmang a huai hawt ani chek anga. an hla sak kha kan ngaithla a ,
“ruih hlo I hmelma ani
Aw tang fan fan”
Tih a ni daih mai a!! an lam mup mup mai a. a programme kar lak ah te chuan faina lam chung chang te chu an zep tel ngei chuan a rinawm a. mipui koh khawm na tha tak pawh ani chek ang. Mahse ka rilru ah chuan faina tih lam pang a India ram hmun dang te nen a khai khin pawh a hnufual lutuk bik lo tur si , ruih hlo lam pang a kan buai luih luih reng mai hi eng vang nge ni ang aw??????? tih ngaihtuah na ah chuan a awm a. faina chung chang a kan ngaihdan kan thluak bur a min tuh sak tu , kan zosapte tho hian “zu” chung chang a kan ngaihdan tam zawk min tuh sak bawk a. mahse kan la hlawhtling vak lo chu ani chek anga,total sanitation campaign IEC sum in “ruih hlo I hmelma ani” tih kan zai tir tlat zawk mai!!!

Faina (sanitation) chung chang ah chuan thil mawi lo ve ang reng tak mai a ka hriat thin chu , vantlang zun in bang a “e suh” tih in ziak kulh ala ngai fo mai hi ani. Kan ngaihtuah ve vang vang a, mipa nge hmeichhia lo “e” duh ta mai tam zawk ang aw??????? tiin. A ruk in camera lo dah thei ta ila mipa hlir an nih ka ring tlat pek mai. Hmeichhia an awm ve anih pawh in tlem tak an nih ka ring.han hmuh theih mai ah pawh , mahni mimal in tih fai bak ah chuan faina kaih hnawih thil, chhuat nawh, puan suk, bung bel tih fai etc te hi hmeichhia in an tih ani deuh vek mai a. chuvang in faina lam ah hi chuan mipa aiin hmeichhia in an thawh hlawk fe zawk a, an ngai pawi mawh zawk bawk in ka hria. Faina lam a hma kan sawn chak leh zual theih nan, mizoram a mihring tam zawk (mipa) te hi hei aia nasa leh zual zawk hian an lo inhman ve duh na tur in an rilru hmin dan ngaihtuah ila. Mizoram bik ah chuan “total sanitation campaign ( a bik tak in mipa ho tan ) ti deuh kher bawk ila. “tu pawh ti fai tu pui lo chuan a ti hnawk ani” ti te in tlangau ta ila, kan ram mihring 50% aia tam zawk ten an kut an lo thawh ve nasat leh zual chuan, kan fai belh kuar mai lovang maw!!!.
Faina chung chang a mizoram pawn mi, hnam dang ka kawm ve tawh mizoram tlawh tawh reng reng in hahip a an sawi ziah chu “mizoram ah chuan dawrkai te leh in nei tu ten an mahni kawt zawn theuh nitin an phiatfai thin a, India ram dang te ngaihtuah chuan a kawt thler pawh fai tak ani” tih hi ani. Ngaihthlak anuam duh khawp mai, ruih hlo ngai an pun chak zia ngawt hriat ai chuan.

Irulla atang in kan peng thui lutuk ta. An mahni in fai an tih chin leh, pawn lam mi in fai , ka lo tih ve chin kha a in ang lo ani mai a. rilru a fai tih pawm dan in ang lo ta chu,an thinlung ram tal a fai chek ang chu, an sakhua in zirtir na dan ang a teh in!!!!Irulla khua han tlawh chuan thil dang rilru ah alo lang nghal bawk a, a chhan chu an chen na khua hi sawrkar in forest reserve area ah a puang miau mai a, an in sak na chiah bak chu ram nei an awm reng reng lo mai a.
“tinge ram I neih loh?”
“ka pa in a nei lova”
“tinge I pa in ram a neih loh?”
“ka pu in a nei lova”
“ram neih si loh chuan ei tur han chin na tur pawh I nei awm si lova , eng tin nge I tih?”
“ ram ngaw thing a tang hian , kit si lo in a hralh theih tur ang chi kan vai khawm thin”
Hetiang han hriat chiah hian a pawisa zawng chuan hausa vak lo mahse la , engvang in nge kan mizoram thingtlang khua ah te hian riltam vang a thi sawi hriat tur a van em em a, kut dawh an tlem em em na chhan ni ta ang? Tih ngaihtuahna a awm a. India ram hmun dang te ang ni lo in mizoram ah chuan , ram (land) hi khawtlang/VC kut ah a tam zawk chu ala awm hram hmel a. chuvang in lo nei /huan siam peih tan chuan kum tin ram an la theh thin a, chuvang in a pawisa zawng chuan thawk chhuak teuh lo mah ila, riltam vang a thi sawi tur an lo awm lo mai mai ni dawn ta in ka hria.kan chaw hmeh duh zawng leh ei duh zawng avang te pawh ani thei tho anga (hnam then khat anga ei thianglo ngah viau ang kan ni ve lem lova) Kan thingtlang ram te hi , milian te ram ni ta deuh vek mai se la, mirethei zawk ten lo leh huan an siam dawn in man chawi a mi hausa te ram an hman hawh sak alo ngai anga. An thil thar chhuah tlem te atang khan milian hnen ah an ram an hman sak man kha pek alo ngai anga, mihring pung chho zel nen, ram a pung ve mang si lova,mirethei tawh lak lawh chu irulla hnam ang mai hian kan bet ve tlawk tlawk mai ang tih hlauh awm tak ani. Chuvang in kan ram vantlang ram la awm ang ang te hi chu, thil ti thei zawk ten an in sem zawh hma in , record fel fai tak siam theih hram ni se la, vantlang ram , a khua a awm ten a duh apiang in lo a an neih theih tur te hi zuah hrang bik ila. Tin, lui leh tuihna awm na leh vantlang in kan hman intawm ngei ngei ngai ang tur te hi chu tumah neih theih loh tur in “prohibitory order book” an tih ang ah te hian dah ve daih mai ila.chuti anih loh a, vantlang ram mimal in an in sem zel chuan , market society a “possessive individualist”(midang an chet hma a, mahni ta bil a siam vat loh chuan , midang in an siam khalh anga, a tun dinhmun ah chuan chan/hloh nei lo mahse midang in an siam tawh chuan hmang ve leh dawn se la man pek angai tawh dawn si a, chu vang in hun lo la awm tur anga chhut chuan a hlauh ani.Eg, tunhma district council hunlai a, thil ti thei ten an hman nghal mai theih loh tur leh tang kai na mai awm lem lo pawh , ram zau tak in pe an awm nual a , a hnu ah “pa fing” ti a an sawi tak ang te kha) tia ziak tu pakhat in a lo koh mihring kha a rawn che chhuak zel anga. A thu chuan din khaw chhuah na- chance chu nei tlang vek mah ila, a resource ber mai mimal kut a a awm tawh chuan, a nei ve lo hman ngai si te kha chuan a resource hman man kha an pek alo ngai tawh a, a nih na tak ah chuan anmahni resource neih ve ang chhun chhun pawh kha a nei tam zawk te hnen ah an hlan chhawng then tihna anih hmel sia.

Irulla khua ka tlawh hi ,mysore plateau an tih mai zawm zel na ania, hemi mysore plateau vel hi English sipai ho leh a hun lai a heng lai vel ram awp tu hyder ali leh tipu sultan te indo na thin bul lawk niin an sawi a. ralkhat hla deuh hlek ah te chuan an kulh ram tawh te pawh hmuh tur ala awm a. hemi indo na ah hian an in nawr tawn kual fe hnu ah English sipai ho hi a chak zawk ah an tang ta a. an indo na mual ah hian English ho chu an lo fing hmasa a, an kal na a piang ah “surveyor” an hruai zel a, chu chuan a ram thleng leh mual tlan te, kawng tum awm te , zawng zawng ziak in a chhin chhiah thlap thlap vek zel a, a hnu zel ah strategy plan nan an hmang tang kai em em mai a, India ram lalte chuan tih na chang an lo hre ve si lova, chuvang in strategic plan hrim hrim ah pawh English ho hi an chung nung nghal ringawt mai ani, ti te pawh in an sawi.




3 comments:

amuana said...

tha khawp mai, sabereka pawh an chhuahsak zan che kha. A rawn ziak fo dawn te an la ti deuh deuh che in ka hria.sabereka ah hian 97 bawr vel khan ka ziak ve thin keipawh. hei ka siam thar ve mahse uannan rawn hmang miah tawh suh aw. http://dultea.wordpress.com

EPISTEMOLOGY said...

Zawlbuk lamah pawh rawn hlui la maw le..!

avena said...

ni e ti raw